Διδάγματα ἀπὸ τὸ 1821

«Αὐτὸν τὸν λόγο θὰ σᾶς πῶ, δὲν ἔχω ἄλλον κανένα· μεθύστε μὲ τὸ ἀθάνατο κρασὶ τοῦ Εἰκοσιένα.»
(Κωστῆς Παλαμᾶς, «Στὴ νεολαία μας», 1 Νοεμβρίου 1940)

Σημαία λευκὴ μὲ τὰ σύμβολα «ἐφοδιαστικοῦ ἱερέως» τῆς Φιλικῆς Ἐταιρείας. Ἡ σημαία σχεδιάστηκε ἀπὸ τὸν Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανὸ τὶς παραμονὲς τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως καὶ ὑψώθηκε ἀπὸ τὸν Γεώργιο Σισίνη στὴν Ἤλιδα, τὸν Μάρτιο τοῦ 1821. Διαστάσεις: 1,85 x 2 μ.Ἐθνικὸν Ἱστορικὸν Μουσεῖον Ἀθηνῶν.

   ...Ἀλλά, ἐπειδὴ σήμερα χρειαζόμαστε καὶ τοὺς λόγους (μιὰ καὶ μὲς στὸν θόρυβο καὶ τὴν σύγχυσι τῆς νεοταξικῆς βαρβαρότητος τὰ μάτια τῆς ψυχῆς μας δὲν βλέπουν καθαρά...), προτείνω ἐνδεικτικῶς:

• Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης, «ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ»
• Ὁ λόγος τοῦ Γέρου τοῦ Μοριᾶ στὴν Πνύκα

• π. Γεώργιος Μεταλληνός, «Το '21 και οι συντελεστές του»
• Χρῆστος Γιανναρᾶς, «Ἐθνεγερσία, σύγκρουση δύο ὁραμάτων»
  
• Γιώργος Κεκαυμένος, «25 Μαρτίου - Ἁγία Λαύρα: Μύθοι;»

• Ἀθάνατο Εἰκοσιένα
• Συλλογὴ τραγουδιῶν, κειμένων καὶ εἰκόνων γιὰ τὸ 1821

   ...καὶ ἕνα ἀκόμη θαυμάσιο ἄρθρο, τὸ ὁποῖον εἶχα ἀποδελτιώσει πρὶν χρόνια καὶ τὸ παραθέτω ἀκολούθως:

Παραλειπόμενα τῆς 25ης Μαρτίου

Τοῦ Δημ. Σ. Ἀθανασοπούλου
(«Πολιτικὰ Θέματα», 31 Μαρτίου 1995)

   Για την 25η Μαρτίου γράφω επίτηδες με καθυστέρηση μιας εβδομάδας, γιατί τα λόγια μου δεν είναι πανηγυρικά με την συνήθη έννοια που έχει σε τέτοιες περιστάσεις η λέξη. Λίγες παρατηρήσεις μόνο, που στοχεύουν, χωρίς να τα εξαντλούν, μερικά καίρια σημεία.

   Πρώτη παρατήρηση: μέσα στην μακραίωνη και αδιάσπαστη ελληνική ιστορία, τα εννιά χρόνια του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα (από τον Μάρτιο 1821 ως τον Σεπτέμβριο 1829 και την τελευταία μάχη της Πέτρας) είναι κατεξοχήν η περίοδος όπου εκδηλώνονται συμπυκνωμένα όλα τα στοιχεία του ελληνικού χαρακτήρα, όλες οι εκδηλώσεις του ελληνικού ήθους, όλες οι εκφάνσεις της ελληνικής συμπεριφοράς. Είναι πίνακας πλατύς, πολυποίκιλος, γεμάτος αντιθέσεις προπάντων, που προκαλεί ίλιγγο. Μια σύνθεση ανάγλυφη, δυναμική, γεμάτη ανατροπές, που ζαλίζει. Όπου κυριαρχεί ο ηρωισμός και ένα μόνο δεν υπάρχει πουθενά: η ατολμία. Απ' αυτή την άποψη και μόνο, οι πρόγονοί μας του '21 μακραίνουν από μας: είχαν όλα τα χαρακτηριστικά μας, όλα τα αναγνωριστικά των Ελλήνων όπως έχουν εκδηλωθεί στη διαδρομή της ιστορίας, εκτός από ένα: τη δειλία.

   Στα χώματά μας έζησε τότε μια γενιά που δεν ήσαν άνθρωποι, ήσαν θηρία πραγματικά, λιοντάρια ανυπότακτα, στοιχεία της φύσης ανήμερα. Μια θύελλα λυσσομάνησε και σήκωσε ρούφουλα όπου στροβιλίστηκαν με δύναμη ασυγκράτητη όλες οι αρετές μας κι όλες οι κακίες μας, που εκδηλώθηκαν εξίσου με την ακραία και εξαγνιστική δύναμη του πάθους. Πατριωτισμός και προδοσία, αφιλοκέρδεια και συμφέρον ποταπό, μακροθυμία και φθόνος, μεγαλοψυχία και μικρότητα, εντιμότητα και ατιμία, εξαγνισμός και εξαχρείωση, ημεράδα και αγριότητα, ευθύτητα και ραδιουργία, αλτρουισμός και εγωπάθεια, σύνεση και απερισκεψία, όλοι οι άγγελοι και όλοι οι δαίμονες που διαφεντεύουν κατά καιρούς τις ψυχές μας, όλοι τότε βασίλεψαν κι αλώνισαν και πάλεψαν μεταξύ τους χωρίς συγκρατημό και χωρίς μέτρο. Νά γιατί περίσσεψε ο ηρωισμός και δεν βρήκε τόπο και τρόπο να στεριώσει η δειλία, αίσθημα ευτελές και μέτριο. Τα χρόνια του '21 είναι μεγάλα για τούτο κυρίως: διόγκωσαν τα ελληνικά χαρακτηριστικά στις διαστάσεις του πάθους ως το πελώριο, κι έτσι είναι που μετεωριστήκαμε στους ουρανούς όσο αγγίξαμε και τα τάρταρα, για να ισοζυγιάσουμε κάποια στιγμή με δυσκολία σε κάποιο επίπεδο αυτόνομης εθνικής ύπαρξης.

   Δεύτερη παρατήρηση: Όλα τα ελληνικά κατορθώματα που έκριναν την τύχη του αγώνα έγιναν στα δύο πρώτα χρόνια και κυρίως στην Πελοπόννησο· από το 1823 κιόλας και ως το τέλος, κυρίαρχη δραστηριότητα ήταν ο εμφύλιος πόλεμος κι αν δεν υπήρχε ο κλεφτοπόλεμος του Κολοκοτρώνη εναντίον του Ιμπραήμ, το θαυμαστό μετέωρο του Καραϊσκάκη των ετών 1826 και 1827 και τελικά το Ναβαρίνο, η Επανάσταση θα πήγαινε χαμένη. Τι σημαίνουν αυτά; Σημαίνουν πως τα περισσότερα χρόνια του αγώνα και οι περισσότερες ελληνικές δυνάμεις σε ανθρώπους και μέσα σπαταλήθηκαν σε αδελφοκτόνα μίση, αλληλοκατατρεγμούς, δολόπλοκίες και πολέμους εμφύλιους, όχι σε δράση κατά του εχθρού· ότι οι πολιτικοί ανταγωνισμοί κυριάρχησαν σε όλη σχεδόν την περίοδο του αγώνα και έπαιξαν ρόλο ολέθριο· και ότι τελικά γεννηθήκαμε ως έθνος ταπεινωμέvοι, αφού η αποφασιστική στιγμή του Ναβαρίνου ήταν έργο ξένων, όχι δικό μας. Οι συνέπειες όλων αυτών για την κατοπινή μας εξέλιξη είναι απροσμέτρητες.

   Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος των πολιτικών υπήρξε καίριος και συνολικά αρνητικός. Από τότε..., δυστυχώς... Είναι πολλοί, τα δύο όμως ονόματα που κυριαρχούν είναι του Ιωάννη Κωλέττη και του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Σχεδόν όλοι πρωτοπάτησαν σε έδαφος ελληνικό μετά το 1821 και ήρθαν, γεμάτοι σίγουρα καλές προθέσεις, για να διευθύνουν από θέσεις εξέχουσες. Ότι η εμφάνισή τους ήταν αναπόφευκτη και η συνδρομή τους αναγκαία, είναι βέβαιο. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο πως έκαναν συνολικά καλή χρήση της επιρροής και των ικανοτήτων τους, όπως ο τόπος χρειαζόταν. Υποδαύλισαν μεθοδικά τα πάθη αναμοχλεύοντας όλα τα ελληνικά ελαττώματα, αχρήστεψαν σε στιγμές κρίσιμες τους μεγάλους στρατιωτικούς ηγέτες και ιδίως τον Κολοκοτρώνη, τους κατέτρεξαν απηνώς, κατασπατάλησαν τους εθνικούς πόρους, οργάνωσαν από τότε το ρουσφέτι, έπαιξαν μονόπλευρα το παιχνίδι των ξένων, πολέμησαν με λύσσα τον Καποδίστρια και τελικά έστησαν κράτος ανάπηρο, ξένο στην ψυχή του Έθνους από το οποίο αναπήδησε και που έπρεπε γνήσια να εκφράζει. Οι ρίζες της νεοελληνικής κακοδαιμονίας βρίσκονται σε όσα έκαναν και μάς κληρονόμησαν - και η ευθύνη τους είναι απαράγραπτη. Δεν είναι τυχαίο πως δεν έχει ακόμα βρεθεί ιστορικός για να τούς δικαιώσει, δίνοντας εικόνα θετική της συνολικής τους δράσης.

   Τρίτη παρατήρηση: ο φιλελληνισμός που φούντωσε στην περίοδο του αγώνα είναι φαινόμενο ιστορικό αμφίλογο. Εκτός εξαιρέσεων που πρέπει να σημειώνονται ονομαστικά και μία προς μία, είναι αφελές να πιστεύεται πως τα κίνητρα των ξένων που ενδιαφέρθηκαν για τον αγώνα μας, μάς βοήθησαν ή τέλειωσαν τη ζωή τους εδώ, ήσαν φιλελληνικά. Εξαιρέσεις επίσης είναι οι ξένοι που ήρθαν εδώ κυρίως για λόγους δεκαρολογικούς, όπως οι διαβόητοι και μοιραίοι Τσώρτς και Κόχραν. Συνολικά, ο φιλελληνισμός είναι φαινόμενο κοινωνικό της εποχής που τοποθετείται στο πλατύ πλαίσιο του ρομαντισμού, και είναι, μετά, φαινόμενο πολιτικό που δεν έχει καμιά σχέση με την αγάπη προς την Ελλάδα και τους Έλληνες. Η κορυφαία "φιλελληνική" εκδήλωση, το Ναβαρίνο, δεν έγινε επειδή Άγγλοι, Γάλλοι και Ρώσοι μάς αγαπούσαν και ήθελαν το καλό της Ελλάδος· έγινε διότι έτσι επέβαλαν τότε ο πολιτικές συνθήκες και τα συμφέροντα των μεγάλων Δυνάμεων. Επιπόλαιοι όμως καθώς είμαστε, και τότε και τώρα, και εύπιστοι, και αυτάρεσκοι, το έχουμε παρεξηγήσει, και μαζί του ολόκληρη την "φιλελληνική" κίνηση.

   Από την παρεξήγηση αυτή πηγάζει τρόπος άσκησης της εξωτερικής μας πολιτικής που είναι σταθερός και ολέθριος. Πολλοί τον έχουν συνειδητοποιήσει και μού τον επεσήμανε σε φιλική συζήτηση Τούρκος διπλωμάτης από τους επιφανέστερους: "Η διαφορά μας (μού είπε) είναι ότι μπροστά σε ένα πρόβλημα προσδιορίζουμε τη θέση μας κατά το εθνικό μας συμφέρον και προσαρμόζουμε τις κινήσεις μας ανάλογα όχι με ό,τι επιθυμούμε αλλά με τα συμφέροντα που εμπλέκονται - ενώ εσείς οι Έλληνες, έχοντας κατατάξει τους ξένους σε φιλέλληνες και μη, προσπαθείτε κυρίως να συγκινήσετε ή να πείσετε για ό,τι θεωρείετε ως αμετάθετα δίκαιά σας, χωρίς να υπολογίζετε όσο πρέπει τα συμφέροντα, τα δικά σας και των άλλων. Εμείς οι Τούρκοι στηρίζουμε τις διεκδικήσεις μας σε στοιχεία ρεαλιστικά, εσείς οι Έλληνες υποστηρίζετε το δίκαιο και ζητάτε από τους φίλους να σάς βοηθήσουν, χωρίς να σκέφτεσθε αν τους συμφέρει". Μιλούσε σωστά και το ομολόγησα χωρίς δισταγμό.

   Το '21 μάς διδάσκει ακόμη. Ξέρουμε πια την ιστορία του, αλλά τα διδάγματά του δεν τα έχουμε όλα αποκρυπτογραφήσει.