Στὴν ἐφημερίδα «Καθημερινὴ» τῆς 15ης Ὀκτ. 2011 δημοσιεύθηκε μικρὸ ἀφιέρωμα στὸ πολυτονικὸ ἀπὸ τὸν Νίκο Βατόπουλο, μὲ τὴν συνεργασία τῶν ἐκδοτῶν Μανώλη Βελιτζανίδη καὶ Γιώτας Κριτσέλη, ὑπὸ τὸν τίτλο «Τριάντα χρόνια μονοτονικό, ἀλλὰ τὰ πνεύματα ἐπιβιώνουν - Σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐκδοτικῶν οἴκων ἐπιλέγει νὰ χρησιμοποιεῖ τὸ πολυτονικὸ σύστημα».
Καὶ πραγματικά, ὄχι μόνον ἐπιβιώνει τὸ πνεῦμα τῆς γλώσσας μας, ἀλλά, θάλλει κόντρα σὲ ὅλες τὶς ἀντιξοότητες, ὀμορφαίνει τὰ γραπτά μας, ἀσκεῖ καὶ ἐξευγενίζει τὸν νοῦ μας. Τὸ πολυτονικὸ γίνεται ἡ νέα μόδα! Ἡ νέα μόδα τῶν ρομαντικῶν καὶ μαζὶ ὑπεύθυνων καὶ ἀπαιτητικῶν νέων Ἑλλήνων ποὺ ἀπορρίπτουν τὴν εὐτέλεια καὶ τὴν χυδαιότητα ποὺ μᾶς πνίγουν καὶ ἀναζητοῦν τὴν χαμένη ὀμορφιά, τὴν λεπτότητα καὶ τὴν εὐγένεια.
Τὸ www.polytoniko.org τοῦ Γιάννη Χαραλάμπους εἶναι ὁ πλήρης ἱστοχῶρος γιὰ τὸ πολυτονικό (ἱστορία καὶ γραμματική, κανόνες καὶ παιχνίδια, μελέτες καὶ δοκίμια, πλήρεις τεχνικὲς πληροφορίες, γραμματοσειρὲς καὶ ἐργαλεῖα γιὰ τὸν ὑπολογιστή, ποιήματα καὶ φωτογραφίες), ἡ δημιουργία τοῦ ὁποίου ὑπῆρξε τὸ ἀποφασιστικὸ βῆμα γιὰ νὰ περάσουμε ἀπὸ τὴν νοσταλγία στὴν καθημερινὴ ἐφαρμογή, στὴν δράσι. Τὸ facebook group τοῦ πολυτονικοῦ ἔχει συγκεντρώσει ἄνω τῶν δύο χιλιάδων μελῶν, ἀνθρώπων κάθε ἡλικίας καὶ ἰδεολογίας, μὲ κοινὸ ἐνδιαφέρον καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν γλῶσσα μας. Νέοι φοιτητές, ἀκόμη καὶ μαθητές, οἱ ὁποῖοι γεννήθηκαν ἐπιβληθέντος ἤδη τοῦ πνευματοκτόνου μονοτονικοῦ, μαθαίνουν καὶ χρησιμοποιοῦν τὸ πολυτονικὸ ἀκόμη καὶ στὰ κοινωνικὰ δίκτυα καὶ φόρουμ τοῦ Διαδικτύου. (Παρατίθεται κατωτέρω ἐπιστολὴ πέντε ἐξ αὐτῶν στὴν «Καθημερινή».)
Καὶ εἴμαστε ἀκόμη στὴν ἀρχή. Σήμερα ποὺ τὸ μέλλον εἶναι σκοτεινὸ καὶ γκρίζο, σήμερα περισσότερο παρὰ ποτὲ ἡ γλῶσσα μας εἶναι τὸ ἐργαλεῖο μαγείας (κατὰ τὸν Ὀδυσσέα Ἐλύτη· λόγος κατὰ τὴν τελετὴ ἀπονομῆς τοῦ βραβείου Νομπέλ, 10-12-1979), τὸ φοβερό μας ὅπλο, μὲ τὸ ὁποῖο θὰ φωτίσουμε, θὰ ζωγραφίσουμε, θὰ μεταμορφώσουμε τὸ μέλλον.
Καὶ πραγματικά, ὄχι μόνον ἐπιβιώνει τὸ πνεῦμα τῆς γλώσσας μας, ἀλλά, θάλλει κόντρα σὲ ὅλες τὶς ἀντιξοότητες, ὀμορφαίνει τὰ γραπτά μας, ἀσκεῖ καὶ ἐξευγενίζει τὸν νοῦ μας. Τὸ πολυτονικὸ γίνεται ἡ νέα μόδα! Ἡ νέα μόδα τῶν ρομαντικῶν καὶ μαζὶ ὑπεύθυνων καὶ ἀπαιτητικῶν νέων Ἑλλήνων ποὺ ἀπορρίπτουν τὴν εὐτέλεια καὶ τὴν χυδαιότητα ποὺ μᾶς πνίγουν καὶ ἀναζητοῦν τὴν χαμένη ὀμορφιά, τὴν λεπτότητα καὶ τὴν εὐγένεια.
Καὶ εἴμαστε ἀκόμη στὴν ἀρχή. Σήμερα ποὺ τὸ μέλλον εἶναι σκοτεινὸ καὶ γκρίζο, σήμερα περισσότερο παρὰ ποτὲ ἡ γλῶσσα μας εἶναι τὸ ἐργαλεῖο μαγείας (κατὰ τὸν Ὀδυσσέα Ἐλύτη· λόγος κατὰ τὴν τελετὴ ἀπονομῆς τοῦ βραβείου Νομπέλ, 10-12-1979), τὸ φοβερό μας ὅπλο, μὲ τὸ ὁποῖο θὰ φωτίσουμε, θὰ ζωγραφίσουμε, θὰ μεταμορφώσουμε τὸ μέλλον.
Σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐκδοτικῶν οἴκων ἐπιλέγει νὰ χρησιμοποιεῖ τὸ πολυτονικὸ σύστημα
Τοῦ Νίκου Βατόπουλου
Ἀναρωτιέμαι πόσο ἄνετα διαβάζουν ἕνα πολυτονικὸ κείμενο οἱ κάτω τῶν 30. Εἶναι ἕνα ἐρώτημα σὲ ἰσχύ, καθὼς τὰ κείμενα ποὺ κυκλοφοροῦν μὲ πολυτονικὸ ἔχουν αὐξητικὴ τάση. Καὶ δὲν ἀναφέρομαι μόνο σὲ ὅσους ἐπιλέγουν ἀκόμη καὶ σὲ δίκτυα κοινωνικῆς δικτύωσης τὴ γραμματοσειρὰ μὲ πνεύματα καὶ τόνους, ἀλλὰ σὲ ἐμπορικοὺς ἐκδοτικοὺς οἴκους ποὺ τυπώνουν τὰ βιβλία τους μὲ πολυτονικό. Τίθενται ἐρωτήματα. Εἶναι ἄραγε ζήτημα προσωπικῆς ἐμμονῆς, εἶναι ζήτημα ἀντίστασης στὴ γλωσσικὴ ἰσοπέδωση, εἶναι νεῦμα στὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία, εἶναι ἁπλῶς θέμα αἰσθητικῆς; Ἔχει ἐλπίδα τὸ πολυτονικὸ νὰ συμπλέει παράλληλα μὲ τὴν ἐπίσημη μονοτονικὴ γραφὴ ἢ μὲ τὴ γλώσσα τῆς γραφειοκρατίας; Γιὰ πολλοὺς θεωρεῖται ἐστὲτ ἐπιλογή. Γιὰ ἄλλους εἶναι ἔνδειξη συντηρητισμοῦ, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ ἄλλοι ποὺ θεωροῦν ὅτι ἡ ἐπιλογὴ τοῦ πολυτονικοῦ ἔχει μία ἐγγενῆ ἔννοια ἐλευθερίας, καθὼς ἀντιλαμβάνεται τὴ γλώσσα ἐκτός της γραφειοκρατικῆς καὶ νομικῆς διαδικασίας.
Τὸ μονοτονικὸ καθιερώθηκε ἀπὸ τὴν πρώτη κυβέρνηση τοῦ ΠΑΣΟΚ τὸ 1982. Τότε, ἡ καινοτομία αὐτή, ποὺ εἶχε ἁπλῶς σφραγίσει μὲ νόμο τοῦ κράτους μία συζήτηση δεκαετιῶν (ποὺ εἶχε ἀναζωπυρωθεῖ μετὰ τὸ 1975), προκάλεσε μεγάλη διχογνωμία. Ὁρισμένοι τὸ εἶδαν ὡς πρόοδο καὶ ἄλλοι ὡς ὀπισθοδρόμηση. Πρὶν ἀπὸ 30 χρόνια, ἡ συζήτηση γιὰ τὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία εἶχε πολλοὺς θιασῶτες ἀλλὰ δὲν εἶχε μεγάλο ἀκροατήριο. Τότε, ὁ Κορνήλιος Καστοριάδης εἶχε πεῖ «ἡ κατάργηση τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων εἶναι ἡ κατάργηση τῆς ὀρθογραφίας, ποὺ εἶναι τελικὰ ἡ κατάργηση τῆς συνέχειας. Ἤδη, τὰ παιδιὰ δὲν μποροῦν νὰ καταλάβουν Καβάφη, Σεφέρη, Ἐλύτη, γιατί αὐτοὶ εἶναι γεμάτοι ἀπὸ τὸν πλοῦτο τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν. Δηλαδή, πᾶμε νὰ καταστρέψουμε ὅ, τί κτίσαμε. Αὐτὴ εἶναι ἡ δραματικὴ μοίρα τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ».
Ὁ αἰσθητικὸς ἐκβαρβαρισμὸς τῆς σύγχρονης γραφῆς ποὺ ἐκφράζεται κυρίως ἀπὸ τὴν ἁπλοποίηση τῆς γραφῆς (καὶ τὸν στραγγαλισμὸ τῆς ἐτυμολογικῆς ρίζας τῶν ξένων ὀνομάτων στὴ φωνητική, ἑλληνικὴ ἀπόδοσή τους) πηγάζει ἐν πολλοῖς ἀπὸ τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικοῦ. Καὶ κυρίως ἀπὸ τὴ συμβολικὴ διάσταση ποὺ ἐξέλαβε ἡ υἱοθέτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὴ διάρκεια κυρίως τοῦ θηριώδους λαϊκισμοῦ τῆς δεκαετίας τοῦ 1980.
Σήμερα, τὸ ἐρώτημα παραμένει. Πῶς ἐπιζεῖ τὸ πολυτονικό, ἀπὸ ποιοὺς ὑποστηρίζεται καὶ σὲ ποιοὺς ἀπευθύνεται; Ὑπάρχουν νέοι ποὺ δὲν διδάχθηκαν τὸ πολυτονικὸ καὶ νὰ τὸ ὑποστηρίζουν; Εἶναι μὲ ἄλλα λόγια θέμα ἑνὸς βιολογικοῦ κύκλου ποὺ θὰ κλείσει καθὼς θὰ ἐκλείψουν οἱ ἐκπρόσωποι τῶν γενεῶν ποὺ τὸ διδάχθηκαν καὶ ποῦ σήμερα ἐπιθυμοῦν τὴ διατήρησή του στὴ ζωή; Κατὰ τὰ φαινόμενα, ἡ διαμάχη πολυτονικοῦ καὶ μονοτονικοῦ μοιάζει μὲ ἕνα πεδίο πολὺ πιὸ σύνθετο καὶ πιὸ περίπλοκο ἀπ' ὅ, τί παλαιότερα πιστεύαμε.
Τὸ μονοτονικὸ καθιερώθηκε ἀπὸ τὴν πρώτη κυβέρνηση τοῦ ΠΑΣΟΚ τὸ 1982. Τότε, ἡ καινοτομία αὐτή, ποὺ εἶχε ἁπλῶς σφραγίσει μὲ νόμο τοῦ κράτους μία συζήτηση δεκαετιῶν (ποὺ εἶχε ἀναζωπυρωθεῖ μετὰ τὸ 1975), προκάλεσε μεγάλη διχογνωμία. Ὁρισμένοι τὸ εἶδαν ὡς πρόοδο καὶ ἄλλοι ὡς ὀπισθοδρόμηση. Πρὶν ἀπὸ 30 χρόνια, ἡ συζήτηση γιὰ τὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία εἶχε πολλοὺς θιασῶτες ἀλλὰ δὲν εἶχε μεγάλο ἀκροατήριο. Τότε, ὁ Κορνήλιος Καστοριάδης εἶχε πεῖ «ἡ κατάργηση τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων εἶναι ἡ κατάργηση τῆς ὀρθογραφίας, ποὺ εἶναι τελικὰ ἡ κατάργηση τῆς συνέχειας. Ἤδη, τὰ παιδιὰ δὲν μποροῦν νὰ καταλάβουν Καβάφη, Σεφέρη, Ἐλύτη, γιατί αὐτοὶ εἶναι γεμάτοι ἀπὸ τὸν πλοῦτο τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν. Δηλαδή, πᾶμε νὰ καταστρέψουμε ὅ, τί κτίσαμε. Αὐτὴ εἶναι ἡ δραματικὴ μοίρα τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ».
Ὁ αἰσθητικὸς ἐκβαρβαρισμὸς τῆς σύγχρονης γραφῆς ποὺ ἐκφράζεται κυρίως ἀπὸ τὴν ἁπλοποίηση τῆς γραφῆς (καὶ τὸν στραγγαλισμὸ τῆς ἐτυμολογικῆς ρίζας τῶν ξένων ὀνομάτων στὴ φωνητική, ἑλληνικὴ ἀπόδοσή τους) πηγάζει ἐν πολλοῖς ἀπὸ τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικοῦ. Καὶ κυρίως ἀπὸ τὴ συμβολικὴ διάσταση ποὺ ἐξέλαβε ἡ υἱοθέτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὴ διάρκεια κυρίως τοῦ θηριώδους λαϊκισμοῦ τῆς δεκαετίας τοῦ 1980.
Σήμερα, τὸ ἐρώτημα παραμένει. Πῶς ἐπιζεῖ τὸ πολυτονικό, ἀπὸ ποιοὺς ὑποστηρίζεται καὶ σὲ ποιοὺς ἀπευθύνεται; Ὑπάρχουν νέοι ποὺ δὲν διδάχθηκαν τὸ πολυτονικὸ καὶ νὰ τὸ ὑποστηρίζουν; Εἶναι μὲ ἄλλα λόγια θέμα ἑνὸς βιολογικοῦ κύκλου ποὺ θὰ κλείσει καθὼς θὰ ἐκλείψουν οἱ ἐκπρόσωποι τῶν γενεῶν ποὺ τὸ διδάχθηκαν καὶ ποῦ σήμερα ἐπιθυμοῦν τὴ διατήρησή του στὴ ζωή; Κατὰ τὰ φαινόμενα, ἡ διαμάχη πολυτονικοῦ καὶ μονοτονικοῦ μοιάζει μὲ ἕνα πεδίο πολὺ πιὸ σύνθετο καὶ πιὸ περίπλοκο ἀπ' ὅ, τί παλαιότερα πιστεύαμε.
Τοῦ Μανώλη Βελιτζανίδη*
Εἰς μνήμην Ἀγγέλου Ἐλεφάντη
Θέλω νὰ πιστεύω ὅτι ἡ ταπεινὴ ἐργασία ἑνὸς Ἕλληνα ἐκδότη σήμερα ἐντάσσεται στὴ μεγάλη παράδοση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας – ὅτι ἡ γλώσσα εἶναι γέννημα πνευματικὸ ἑνὸς λαοῦ καὶ δὲν ὁρίζεται ἀπὸ φιλολόγους, πολὺ δὲ περισσότερο ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ σκοπιμότητες. Φυσικὴ ἀπόρροια αὐτῶν τῶν πεποιθήσεων ὑπῆρξε καὶ ἡ ἀπόφαση ἡ Ἴνδικτος, ἀπὸ τὴν ἵδρυσή της, τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1995 –14 χρόνια μετὰ τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικού–, νὰ υἱοθετήσει τὸ πολυτονικὸ σύστημα γραφῆς καὶ μόνον αὐτό. Μία τέτοια ἀπόφαση φαινόταν τότε μᾶλλον ριψοκίνδυνη καὶ μάταιη. Ἴσως νὰ ὁδηγοῦσε στὸ περιθώριο ἢ νὰ ἑρμηνευόταν ὡς ἰδεολογικὴ ἐμμονὴ σὲ σχήματα παρωχημένα.
Ἡ ζωὴ ἦρθε καὶ δικαίωσε τὴν ἀπόφαση αὐτὴ καὶ φανέρωσε τὴν ἀλήθειά της. Ἐξάλλου, ἡ γλώσσα ὡς γεγονὸς πνευματικὸ μπορεῖ νὰ καλλιεργηθεῖ μόνο σὲ περιβάλλον ἐλεύθερο ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἐμμονές. Οἱ «ἁπλουστεύσεις» καὶ οἱ «καθαρὲς» λύσεις, ποὺ πρότεινε τὸ μονοτονικό, μπορεῖ στὰ πρῶτα χρόνια της μεταπολίτευσης νὰ ἠχοῦσαν μελωδικά, ὁ χρόνος ὅμως κατέταξε τὶς ἐν λόγω «ἐπιτυχίες» στὰ «σουξεδάκια» μίας ἐποχῆς ποὺ κανεὶς δὲν θέλει νὰ θυμᾶται (μήτε τὰ «σουξεδάκια» μήτε τὴν ἐποχὴ) καὶ ποὺ ἄφησε πίσω της τὸ κουσούρι τῶν «βλάχο-ἀγγλικῶν» ἤ, ἀλλιῶς, greeklish.
Πλέον σήμερα, εἶναι κοινὸς τόπος ὅτι τῆς οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς μας χρεοκοπίας προηγήθηκε ἡ γλωσσική μας χρεοκοπία, διὰ τῶν «ἁπλουστεύσεων» καὶ τοῦ μονοτονικοῦ. Ἡ δὲ κοινωνικὴ ἀναγέννηση, ἀκόμη δὲ καὶ ἡ οἰκονομικὴ ἀνάκαμψη, προϋποθέτει τὴν ἀποϊδεολογικοποίηση τῆς γλώσσας μας. Ὀφείλει δηλαδή, ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία νὰ ἀνακτήσει τὸ ἀπολεσθὲν πνευματικό της ἕρμα. Ἡ ἀποθέωση τῆς ἥσσονος προσπαθείας, τῶν «ἁπλουστευμένων» λύσεων, τῆς ἀπαξίωσης κάθε κανόνα, ἀκόμη καὶ αὐτῶν τῶν γραμματικῶν, δὲν ὁδηγοῦν παρὰ στὴ χρεοκοπία καὶ τὴν ἐρήμωση.
Εἶναι καιρὸς νὰ κερδίσουμε τὸν χαμένο χρόνο, νὰ ἀνακτήσουν οἱ λέξεις μας τὸ νόημά τους. Τὸ ἀληθὲς καὶ πραγματικό τους νόημα! Νὰ καταβάλουμε ὅλοι μας καθημερινὰ τὸν κόπο καὶ τὸν μόχθο ποὺ μᾶς ἀναλογεῖ γιὰ νὰ ξανακαρπίσει τοῦτος ὁ ἔρημος τόπος.
Ἡ ζωὴ ἦρθε καὶ δικαίωσε τὴν ἀπόφαση αὐτὴ καὶ φανέρωσε τὴν ἀλήθειά της. Ἐξάλλου, ἡ γλώσσα ὡς γεγονὸς πνευματικὸ μπορεῖ νὰ καλλιεργηθεῖ μόνο σὲ περιβάλλον ἐλεύθερο ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἐμμονές. Οἱ «ἁπλουστεύσεις» καὶ οἱ «καθαρὲς» λύσεις, ποὺ πρότεινε τὸ μονοτονικό, μπορεῖ στὰ πρῶτα χρόνια της μεταπολίτευσης νὰ ἠχοῦσαν μελωδικά, ὁ χρόνος ὅμως κατέταξε τὶς ἐν λόγω «ἐπιτυχίες» στὰ «σουξεδάκια» μίας ἐποχῆς ποὺ κανεὶς δὲν θέλει νὰ θυμᾶται (μήτε τὰ «σουξεδάκια» μήτε τὴν ἐποχὴ) καὶ ποὺ ἄφησε πίσω της τὸ κουσούρι τῶν «βλάχο-ἀγγλικῶν» ἤ, ἀλλιῶς, greeklish.
Πλέον σήμερα, εἶναι κοινὸς τόπος ὅτι τῆς οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς μας χρεοκοπίας προηγήθηκε ἡ γλωσσική μας χρεοκοπία, διὰ τῶν «ἁπλουστεύσεων» καὶ τοῦ μονοτονικοῦ. Ἡ δὲ κοινωνικὴ ἀναγέννηση, ἀκόμη δὲ καὶ ἡ οἰκονομικὴ ἀνάκαμψη, προϋποθέτει τὴν ἀποϊδεολογικοποίηση τῆς γλώσσας μας. Ὀφείλει δηλαδή, ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία νὰ ἀνακτήσει τὸ ἀπολεσθὲν πνευματικό της ἕρμα. Ἡ ἀποθέωση τῆς ἥσσονος προσπαθείας, τῶν «ἁπλουστευμένων» λύσεων, τῆς ἀπαξίωσης κάθε κανόνα, ἀκόμη καὶ αὐτῶν τῶν γραμματικῶν, δὲν ὁδηγοῦν παρὰ στὴ χρεοκοπία καὶ τὴν ἐρήμωση.
Εἶναι καιρὸς νὰ κερδίσουμε τὸν χαμένο χρόνο, νὰ ἀνακτήσουν οἱ λέξεις μας τὸ νόημά τους. Τὸ ἀληθὲς καὶ πραγματικό τους νόημα! Νὰ καταβάλουμε ὅλοι μας καθημερινὰ τὸν κόπο καὶ τὸν μόχθο ποὺ μᾶς ἀναλογεῖ γιὰ νὰ ξανακαρπίσει τοῦτος ὁ ἔρημος τόπος.
* Ὁ κ. Μανώλης Βελιτζανίδης εἶναι διευθυντὴς τῶν ἐκδόσεων Ἴνδικτος.
Τῆς Γιώτας Κριτσέλη*
Ἡ διένεξη ἀνάμεσα στὸ πολυτονικὸ καὶ τὸ μονοτονικὸ εἶναι ἕνα σύνθετο πρόβλημα. Μπορεῖ ἡ οἰκονομικὴ παράμετρος νὰ ἔχει βαρύνουσα σημασία, δὲν πρέπει ὡστόσο νὰ ὑποβαθμίζουμε καὶ τὶς γλωσσολογικές, πολιτισμικές, ἐκπαιδευτικὲς ἀλλὰ καὶ αἰσθητικὲς παραμέτρους.
Στὸ βασικὸ γλωσσολογικὸ ἐπιχείρημα κατὰ τοῦ πολυτονικοῦ, ὅτι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα δὲν ἔχουν καμία χρησιμότητα, διότι δὲν ἀναπαριστοῦν καμία φωνητικὴ ἐνέργεια, θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κανεὶς ὅτι τὰ σημεῖα αὐτὰ ἐμπεριέχουν πληροφορίες ἐτυμολογικῆς, μορφολογικῆς καὶ συντακτικῆς φύσεως.
Ἡ ἀπώλεια τῆς δασείας, γιὰ νὰ ἀναφέρω ἕνα μόνο χαρακτηριστικὸ παράδειγμα, ἔχει ὡς συνέπεια τὴν ἀδυναμία ἀναγνώρισης τῶν σύνθετων λέξεων: πῶς μπορεῖ ὁ ὁμιλητῆς ποὺ δὲν διδάχθηκε τὸ πολυτονικὸ νὰ διακρίνει, λ. χ., ὅτι ἡ λέξη ἐφάμιλλος παράγεται ἀπὸ τὴν πρόθεση ἐπὶ καὶ τὸ οὐσιαστικὸ ἅμιλλα; Ἡ ἀπουσία τῆς δασείας ἔχει ὡστόσο καὶ ἄλλες σοβαρὲς συνέπειες: δυσχεραίνει τὴ δημιουργία νέων συνθέτων καὶ ἐπιπλέον ὁδηγεῖ σὲ ἀδόκιμη σύνθεση λέξεων (π. χ. πενταήμερη ἀντὶ πενθήμερη). Κατὰ ἀνάλογο τρόπο, καὶ οἱ τόνοι μεταφέρουν μὲ τὴ σειρὰ τοὺς πληροφορίες μορφολογικῆς φύσεως. Σὲ κάθε περίπτωση δὲν μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ κανεὶς ὅτι πρόκειται γιὰ νεκρὰ σημάδια.
Στὴ συνέχεια θὰ ἀναφερθῶ σύντομα στὸ θέμα τῆς ἐκδοτικῆς ἀντιμετώπισης κειμένων τῆς παλαιότερης ἀλλὰ καὶ τῆς νεότερης λογοτεχνίας μᾶς γραμμένων ἀρχικὰ στὸ πολυτονικό. Ὑπάρχουν ἤδη ἀρκετὰ δείγματα μεταγραφῆς τους στὸ μονοτονικό, γιὰ τὰ ὁποία λειτούργησε προφανῶς τὸ δέλεαρ τῆς διεύρυνσης τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ. Τὰ ἀποτελέσματα εἶναι ἀρνητικά, προπαντὸς ὅταν μεταγράφονται κείμενα ποὺ ἀνήκουν στὴ λόγια παράδοση τῆς ἑλληνικῆς, ἔστω κι ἂν πρόκειται ἁπλῶς γιὰ παραθέματα ἢ γιὰ τίτλους.
Ἐπὶ παραδείγματι, δὲν πιστεύω ὅτι θὰ κερδίσει κάτι ὁ ἀναγνώστης ποὺ δὲν γνωρίζει τὴν ἀρχαία ἑλληνική, ἂν συναντήσει σὲ κάποια μελέτη τὸν τίτλο τῆς συλλογῆς τοῦ Γ. Σεφέρη …Κύπρον, οὐ μ’ ἐθέσπισεν… στὸ μονοτονικό. Ἀντιθέτως, μπορεῖ νὰ τὸν παρανοήσει καὶ αὐτὸς ποὺ κατέχει μετρίως τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ἀπὸ τὸ σχολεῖο.
Ἡ αἰσθητικὴ διάσταση, τέλος, τοῦ ζητήματος δὲν εἶναι διόλου ἀμελητέα. Θεωρῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γραφὴ μὲ τοὺς τόνους, τὰ πνεύματα καὶ τὰ σημεῖα στίξεως, ὅπως ἀποκρυσταλλώθηκε στὴν τυπογραφία ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ού αἰώνα καὶ ἑξῆς, ἔχοντας ἀποβάλει τὴ ρευστότητα καὶ τὴν ἐκζήτηση τῆς περιόδου τῶν χειρογράφων ἀλλὰ διατηρώντας συγχρόνως τὴ γοητευτικὴ πολυμορφία τῆς ἔναντί του λατινικοῦ ἀλφαβήτου, ἔχει φθάσει σὲ ἕνα σημεῖο ἰδιαίτερης καλαισθησίας.
Μιὰ σελίδα τυπωμένου κειμένου μὲ ὡραία στοιχεῖα, μὲ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα σὲ πλήρη παράταξη, ἐὰν εἶναι καὶ σωστὰ ἐπιμελημένη, θὰ μποροῦσε ἐνδεχομένως νὰ ἰδωθεῖ καὶ ὡς καλλιγράφημα.
Τελειώνω μὲ ἕνα παράδοξο. Ἡ ἐμφάνιση σύγχρονων ψηφιακῶν πολυτονικῶν γραμματοσειρῶν, τὴν πληρότητα, τὴν ἀρτιότητα, καὶ βέβαια τὴν εὐκολία χρήσης τῶν ὁποίων θὰ ζήλευαν οἱ θεράποντες τῆς μονοτυπίας, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ χρήση βελτιωμένων πολυτονιστῶν, ἀναιρεῖ ἐν μέρει τὸ συντριπτικὸ ἐπιχείρημα τοῦ ὑπέρογκου οἰκονομικοῦ βάρους - ἐπιχείρημα πού, ἂς μὴν τὸ λησμονοῦμε, συνέτεινε στὴ σχεδὸν πλήρη ἐπικράτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὸν ἐκδοτικὸ χῶρο.
Στὸ βασικὸ γλωσσολογικὸ ἐπιχείρημα κατὰ τοῦ πολυτονικοῦ, ὅτι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα δὲν ἔχουν καμία χρησιμότητα, διότι δὲν ἀναπαριστοῦν καμία φωνητικὴ ἐνέργεια, θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κανεὶς ὅτι τὰ σημεῖα αὐτὰ ἐμπεριέχουν πληροφορίες ἐτυμολογικῆς, μορφολογικῆς καὶ συντακτικῆς φύσεως.
Ἡ ἀπώλεια τῆς δασείας, γιὰ νὰ ἀναφέρω ἕνα μόνο χαρακτηριστικὸ παράδειγμα, ἔχει ὡς συνέπεια τὴν ἀδυναμία ἀναγνώρισης τῶν σύνθετων λέξεων: πῶς μπορεῖ ὁ ὁμιλητῆς ποὺ δὲν διδάχθηκε τὸ πολυτονικὸ νὰ διακρίνει, λ. χ., ὅτι ἡ λέξη ἐφάμιλλος παράγεται ἀπὸ τὴν πρόθεση ἐπὶ καὶ τὸ οὐσιαστικὸ ἅμιλλα; Ἡ ἀπουσία τῆς δασείας ἔχει ὡστόσο καὶ ἄλλες σοβαρὲς συνέπειες: δυσχεραίνει τὴ δημιουργία νέων συνθέτων καὶ ἐπιπλέον ὁδηγεῖ σὲ ἀδόκιμη σύνθεση λέξεων (π. χ. πενταήμερη ἀντὶ πενθήμερη). Κατὰ ἀνάλογο τρόπο, καὶ οἱ τόνοι μεταφέρουν μὲ τὴ σειρὰ τοὺς πληροφορίες μορφολογικῆς φύσεως. Σὲ κάθε περίπτωση δὲν μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ κανεὶς ὅτι πρόκειται γιὰ νεκρὰ σημάδια.
Στὴ συνέχεια θὰ ἀναφερθῶ σύντομα στὸ θέμα τῆς ἐκδοτικῆς ἀντιμετώπισης κειμένων τῆς παλαιότερης ἀλλὰ καὶ τῆς νεότερης λογοτεχνίας μᾶς γραμμένων ἀρχικὰ στὸ πολυτονικό. Ὑπάρχουν ἤδη ἀρκετὰ δείγματα μεταγραφῆς τους στὸ μονοτονικό, γιὰ τὰ ὁποία λειτούργησε προφανῶς τὸ δέλεαρ τῆς διεύρυνσης τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ. Τὰ ἀποτελέσματα εἶναι ἀρνητικά, προπαντὸς ὅταν μεταγράφονται κείμενα ποὺ ἀνήκουν στὴ λόγια παράδοση τῆς ἑλληνικῆς, ἔστω κι ἂν πρόκειται ἁπλῶς γιὰ παραθέματα ἢ γιὰ τίτλους.
Ἐπὶ παραδείγματι, δὲν πιστεύω ὅτι θὰ κερδίσει κάτι ὁ ἀναγνώστης ποὺ δὲν γνωρίζει τὴν ἀρχαία ἑλληνική, ἂν συναντήσει σὲ κάποια μελέτη τὸν τίτλο τῆς συλλογῆς τοῦ Γ. Σεφέρη …Κύπρον, οὐ μ’ ἐθέσπισεν… στὸ μονοτονικό. Ἀντιθέτως, μπορεῖ νὰ τὸν παρανοήσει καὶ αὐτὸς ποὺ κατέχει μετρίως τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ἀπὸ τὸ σχολεῖο.
Ἡ αἰσθητικὴ διάσταση, τέλος, τοῦ ζητήματος δὲν εἶναι διόλου ἀμελητέα. Θεωρῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γραφὴ μὲ τοὺς τόνους, τὰ πνεύματα καὶ τὰ σημεῖα στίξεως, ὅπως ἀποκρυσταλλώθηκε στὴν τυπογραφία ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ού αἰώνα καὶ ἑξῆς, ἔχοντας ἀποβάλει τὴ ρευστότητα καὶ τὴν ἐκζήτηση τῆς περιόδου τῶν χειρογράφων ἀλλὰ διατηρώντας συγχρόνως τὴ γοητευτικὴ πολυμορφία τῆς ἔναντί του λατινικοῦ ἀλφαβήτου, ἔχει φθάσει σὲ ἕνα σημεῖο ἰδιαίτερης καλαισθησίας.
Μιὰ σελίδα τυπωμένου κειμένου μὲ ὡραία στοιχεῖα, μὲ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα σὲ πλήρη παράταξη, ἐὰν εἶναι καὶ σωστὰ ἐπιμελημένη, θὰ μποροῦσε ἐνδεχομένως νὰ ἰδωθεῖ καὶ ὡς καλλιγράφημα.
Τελειώνω μὲ ἕνα παράδοξο. Ἡ ἐμφάνιση σύγχρονων ψηφιακῶν πολυτονικῶν γραμματοσειρῶν, τὴν πληρότητα, τὴν ἀρτιότητα, καὶ βέβαια τὴν εὐκολία χρήσης τῶν ὁποίων θὰ ζήλευαν οἱ θεράποντες τῆς μονοτυπίας, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ χρήση βελτιωμένων πολυτονιστῶν, ἀναιρεῖ ἐν μέρει τὸ συντριπτικὸ ἐπιχείρημα τοῦ ὑπέρογκου οἰκονομικοῦ βάρους - ἐπιχείρημα πού, ἂς μὴν τὸ λησμονοῦμε, συνέτεινε στὴ σχεδὸν πλήρη ἐπικράτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὸν ἐκδοτικὸ χῶρο.
* Ἡ κ. Γιώτα Κριτσέλη εἶναι διευθύντρια τῶν ἐκδόσεων Κίχλη.
* * *
(«Ἀντίβαρο», 17-10-2011)
Κύριε Διευθυντά,
Στὴν «Κ» τῆς 15/10, στὸ ἀφιέρωμα γιὰ τὸ πολυτονικό, ὁ κ. Βατόπουλος διερωτᾶται: «Ὑπάρχουν νέοι ποὺ δὲν διδάχθηκαν τὸ πολυτονικὸ καὶ νὰ τὸ ὑποστηρίζουν;» Ναί, ὑπάρχουν, καὶ μάλιστα οὐκ ὀλίγοι, μὲ συνέπεια ποὺ ἐκπλήσσει (δηλαδὴ παντοῦ, ἀκόμα καὶ στὰ διαδικτυακὰ «τσάτ»). Ἡ ἐπιλογή τους αὐτὴ σὲ καμία περίπτωση δὲν προκύπτει ἀπὸ κοινὲς πολιτικὲς ἢ θρησκευτικὲς συνισταμένες, καὶ ἐξυπακούεται πὼς ἀναφερόμαστε σὲ χρήση τῆς φρέσκιας δημοτικῆς γλώσσας. Ἐπιτρέψτε μας νὰ προτείνουμε τὴν ἀκόλουθη ἱεράρχηση τῶν αἰτιῶν, μετὰ ἀπὸ σχετικὲς συζητήσεις:
(α) Θεωροῦν πὼς μὲ τὸ πολυτονικὸ διασώζεται καίρια καὶ σημαντικὴ πληροφορία στὴν λέξη καὶ κυρίως στὴν πρόταση, πληροφορία ὄχι κατ' ἀνάγκην φωνητική.
(β) Ἀντιμάχονται τὴν ἄρση περίπου δισχιλιετοῦς συνέχειας τῆς ὀπτικῆς (βιωματικῆς) ἀποτύπωσης τῆς γλώσσας. (Δὲν θεωροῦν τὴν Βουλὴ ἁρμόδια γιὰ μιὰ τέτοια ἀπόφαση, καὶ δὴ μὲ τροπολογία καὶ 30 βουλευτές, ὅπως συνέβη.)
(γ) Ἀποστρέφονται τὴν τραγικὰ λανθασμένη de facto διχοτόμηση τῆς γλώσσας σὲ «ἀρχαῖα» καὶ «νέα», δηλαδὴ σὲ ὅ,τι τυπώθηκε πρὶν τὸ 1982 καὶ μετὰ τὸ 1982 ἀντίστοιχα (γιὰ τοὺς μαθητὲς τῶν λυκείων μας, ὁ Ἐλύτης γράφει «στὰ ἀρχαῖα», ἐπειδὴ τυπώνεται σὲ πολυτονικό. Ρωτῆστε τους). Ἢ τὴν θεώρηση τῆς πολυτονισμένης δημοτικῆς γλώσσας ὡς «καθαρεύουσας», θεώρηση κρατικὰ ὑποβοηθούμενης ἡμιμάθειας.
(δ) Διαπιστώνουν πὼς τὸ πολυτονικὸ εἶναι πιὸ λειτουργικό, «λογικὸ» τονικὸ σύστημα, μὲ ἐσωτερικὴ συνέπεια ποὺ στὴν μονοτονία ἀντικαθίσταται μὲ δύσκαμπτες τονικὲς συμβάσεις («ὁ δάσκαλός του»- ὁ δεύτερος τόνος ἐμφανίζεται ἀπὸ τὸ πουθενὰ κ.ἄ.).
(ε) Κρίνουν πὼς ἂν σὲ γλωσσικὰ ζητήματα προκρίνουμε τὸ κριτήριο τῆς χρησιμότητας/εὐκολίας, καλύτερα νὰ κάνουμε τὴ δουλειὰ σωστά: νὰ υἱοθετήσουμε ἐπισήμως φωνητικὴ γραφή, γκρῆκλις/λατινικὸ ἀλφάβητο ἢ ἀκόμα καλύτερα τὰ διεθνῆ ἀγγλικά. Δυστυχῶς, τὰ ἑλληνικὰ εἶναι δύσκολα καὶ ἀφοροῦν μιὰ πολὺ μικρὴ ἀγορά. Πρὸς τί τόση ταλαιπωρία;
(ς) Πέραν τούτων, τὸ προτιμοῦν καὶ αἰσθητικά.
Τέλος, πολὺ ἁπλά, συχνὰ ἔχουν πειστεῖ ἀπὸ τὶς σχετικὲς ἀπόψεις τοῦ Ἐλύτη, τοῦ Σαββόπουλου, τοῦ Γιανναρᾶ, τοῦ Καστοριάδη, τοῦ Ράμφου, τοῦ Παπάζογλου (παρεμπιπτόντως, ἅπαντες δημοτικιστές), τῆς Ντὲ Ρομιγὺ καὶ ἄλλων. Ἐνῷ δὲν τυγχάνουν ἀκριβῶς θαυμαστὲς τοῦ Ἐλ. Βερυβάκη, ὑπουργοῦ Παιδείας τότε, ἢ τῶν ἐμμονῶν τοῦ κ. Κριαρᾶ, ποὺ ἀμφισβητεῖ τὴν ὕπαρξη νέων ἀνθρώπων ποὺ πολυτονίζουν- δηλαδή, τὴν ὕπαρξή μας. Οὔτε πείθονται ἀπὸ τὴν ζωτικὴ προτεραιότητα τῆς ἥσσονος προσπάθειας.
Πολὺ σωστὰ ἐπισημάνθηκε στὰ ἄρθρα πὼς οἱ οἰκονομικοὶ λόγοι τῆς ἐπιβολῆς τῆς μονοτονίας ἔχουν πλέον ἐκλείψει. Τὰ πολυτονικὰ ἑλληνικὰ εἶναι ἤδη ἐγκατεστημένα σὲ ὅλες τὶς τελευταῖες ἐκδοχὲς τῶν Windows τὴν τελευταία δεκαετία (Greek polytonic), χρειάζονται ἁπλῶς ἐνεργοποίηση καὶ ἀξιοποιοῦν εἰδικὴ διάταξη τοῦ πληκτρολογίου. Πλέον, ὅλες οἱ συνηθισμένες γραμματοσειρὲς (π.χ. Times New Roman ἀπὸ Vista κι ἑξῆς) ἔχουν σχεδιαστεῖ καὶ γιὰ τονισμένα ἑλληνικά.
Στὴν «Κ» τῆς 15/10, στὸ ἀφιέρωμα γιὰ τὸ πολυτονικό, ὁ κ. Βατόπουλος διερωτᾶται: «Ὑπάρχουν νέοι ποὺ δὲν διδάχθηκαν τὸ πολυτονικὸ καὶ νὰ τὸ ὑποστηρίζουν;» Ναί, ὑπάρχουν, καὶ μάλιστα οὐκ ὀλίγοι, μὲ συνέπεια ποὺ ἐκπλήσσει (δηλαδὴ παντοῦ, ἀκόμα καὶ στὰ διαδικτυακὰ «τσάτ»). Ἡ ἐπιλογή τους αὐτὴ σὲ καμία περίπτωση δὲν προκύπτει ἀπὸ κοινὲς πολιτικὲς ἢ θρησκευτικὲς συνισταμένες, καὶ ἐξυπακούεται πὼς ἀναφερόμαστε σὲ χρήση τῆς φρέσκιας δημοτικῆς γλώσσας. Ἐπιτρέψτε μας νὰ προτείνουμε τὴν ἀκόλουθη ἱεράρχηση τῶν αἰτιῶν, μετὰ ἀπὸ σχετικὲς συζητήσεις:
(α) Θεωροῦν πὼς μὲ τὸ πολυτονικὸ διασώζεται καίρια καὶ σημαντικὴ πληροφορία στὴν λέξη καὶ κυρίως στὴν πρόταση, πληροφορία ὄχι κατ' ἀνάγκην φωνητική.
(β) Ἀντιμάχονται τὴν ἄρση περίπου δισχιλιετοῦς συνέχειας τῆς ὀπτικῆς (βιωματικῆς) ἀποτύπωσης τῆς γλώσσας. (Δὲν θεωροῦν τὴν Βουλὴ ἁρμόδια γιὰ μιὰ τέτοια ἀπόφαση, καὶ δὴ μὲ τροπολογία καὶ 30 βουλευτές, ὅπως συνέβη.)
(γ) Ἀποστρέφονται τὴν τραγικὰ λανθασμένη de facto διχοτόμηση τῆς γλώσσας σὲ «ἀρχαῖα» καὶ «νέα», δηλαδὴ σὲ ὅ,τι τυπώθηκε πρὶν τὸ 1982 καὶ μετὰ τὸ 1982 ἀντίστοιχα (γιὰ τοὺς μαθητὲς τῶν λυκείων μας, ὁ Ἐλύτης γράφει «στὰ ἀρχαῖα», ἐπειδὴ τυπώνεται σὲ πολυτονικό. Ρωτῆστε τους). Ἢ τὴν θεώρηση τῆς πολυτονισμένης δημοτικῆς γλώσσας ὡς «καθαρεύουσας», θεώρηση κρατικὰ ὑποβοηθούμενης ἡμιμάθειας.
(δ) Διαπιστώνουν πὼς τὸ πολυτονικὸ εἶναι πιὸ λειτουργικό, «λογικὸ» τονικὸ σύστημα, μὲ ἐσωτερικὴ συνέπεια ποὺ στὴν μονοτονία ἀντικαθίσταται μὲ δύσκαμπτες τονικὲς συμβάσεις («ὁ δάσκαλός του»- ὁ δεύτερος τόνος ἐμφανίζεται ἀπὸ τὸ πουθενὰ κ.ἄ.).
(ε) Κρίνουν πὼς ἂν σὲ γλωσσικὰ ζητήματα προκρίνουμε τὸ κριτήριο τῆς χρησιμότητας/εὐκολίας, καλύτερα νὰ κάνουμε τὴ δουλειὰ σωστά: νὰ υἱοθετήσουμε ἐπισήμως φωνητικὴ γραφή, γκρῆκλις/λατινικὸ ἀλφάβητο ἢ ἀκόμα καλύτερα τὰ διεθνῆ ἀγγλικά. Δυστυχῶς, τὰ ἑλληνικὰ εἶναι δύσκολα καὶ ἀφοροῦν μιὰ πολὺ μικρὴ ἀγορά. Πρὸς τί τόση ταλαιπωρία;
(ς) Πέραν τούτων, τὸ προτιμοῦν καὶ αἰσθητικά.
Τέλος, πολὺ ἁπλά, συχνὰ ἔχουν πειστεῖ ἀπὸ τὶς σχετικὲς ἀπόψεις τοῦ Ἐλύτη, τοῦ Σαββόπουλου, τοῦ Γιανναρᾶ, τοῦ Καστοριάδη, τοῦ Ράμφου, τοῦ Παπάζογλου (παρεμπιπτόντως, ἅπαντες δημοτικιστές), τῆς Ντὲ Ρομιγὺ καὶ ἄλλων. Ἐνῷ δὲν τυγχάνουν ἀκριβῶς θαυμαστὲς τοῦ Ἐλ. Βερυβάκη, ὑπουργοῦ Παιδείας τότε, ἢ τῶν ἐμμονῶν τοῦ κ. Κριαρᾶ, ποὺ ἀμφισβητεῖ τὴν ὕπαρξη νέων ἀνθρώπων ποὺ πολυτονίζουν- δηλαδή, τὴν ὕπαρξή μας. Οὔτε πείθονται ἀπὸ τὴν ζωτικὴ προτεραιότητα τῆς ἥσσονος προσπάθειας.
Πολὺ σωστὰ ἐπισημάνθηκε στὰ ἄρθρα πὼς οἱ οἰκονομικοὶ λόγοι τῆς ἐπιβολῆς τῆς μονοτονίας ἔχουν πλέον ἐκλείψει. Τὰ πολυτονικὰ ἑλληνικὰ εἶναι ἤδη ἐγκατεστημένα σὲ ὅλες τὶς τελευταῖες ἐκδοχὲς τῶν Windows τὴν τελευταία δεκαετία (Greek polytonic), χρειάζονται ἁπλῶς ἐνεργοποίηση καὶ ἀξιοποιοῦν εἰδικὴ διάταξη τοῦ πληκτρολογίου. Πλέον, ὅλες οἱ συνηθισμένες γραμματοσειρὲς (π.χ. Times New Roman ἀπὸ Vista κι ἑξῆς) ἔχουν σχεδιαστεῖ καὶ γιὰ τονισμένα ἑλληνικά.
Σωτήρης Μητραλέξης (23, φοιτητής, Βερολίνο Γερμανίας),
Δημήτρης Ζάχος (26, φοιτητής, Ἀθήνα),
Γιάννης Ντάγκας (23, φοιτητής, Ἀθήνα),
Ἀπόλλων Μπαζάντε-Κωστόπουλος (33, φοιτητής, Ἀθήνα),
Στέλιος Θεοδωράκης (20, φοιτητής, Ἀθήνα)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου